سعی لقمان بر این بود که در مناسبت های مختلف فرزندش و همچنین سایر مردم را پند و اندرز دهد.

لقمان فرزندش ناتان را خطاب قرار داد و گفت:فرزندم همیشه شکر خدا را به جای آور، برای خدا شریک قائل مشو، زیرا مخلوقی ضعیف و محتاج را با خالقی عظیم و بی نیاز برابر نهادن، ظلمی بزرگ است.

فرزندم: اگر عمل تو از خردی چون ذره ای از خردل در صخره های بلند کوه یا آسمانها و یا در قعر زمین مخفی باشد از نظر خدا پنهان نخواهد بود و در روز رستاخیز در حساب اعمال تو منظور خواهد شد و به پاداش و کیفر آن خواهی رسید.

فرزندم: نماز را به پای دار! تا ارتباط تو با خدا محکم گردد و از ارتکاب فحشا و منکر مصون باشی و چون به حد کمال رسیدی، دیگران را به معروف و تهذیب نفس و تزکیه روح دعوت و رهبری کن و در این راه در مقابل سختی ها، صبور و شکیبا باش.

فرزندم: نسبت به مردم تکبر مکن و به دیگران فخر مفروش که خدا مردم خودخواه و متکبر را دوست ندارد. خود را در برابر ایشان زبون مساز که در تحقیرت خواهند کوشید، نه آنقدر شیرین باش که ترا بخورند و نه چندان تلخ باش که به دورت افکنند. فرزندم:در راه رفتن نه به شیوه ستمگران گام بردار و نه مانند مردم خوار و ذلیل، و به هنگام سخن گفتن آهسته و ملایم سخن بگو زیرا صدای بلند، بیرون از حد ادب و تشبه به ستوران ستوران است. 

فرزندم: از دنیا پند بگیر و آن را ترک نکن که جیره خوار مردم شوی و به فقر مبتلا گردی و تا آنجا خود را در بند و گرفتار دنیا نکن و در اندیشه سود و زیان آن فرو مرو که زیانی به آخرت تو برسد و از سعادت جاودان بازمانی!

فرزندم: دنیا دریای ژرف و عمیقی است که دانشمندان فراوانی را در خود غرق کرده است پس برای عبور از این دریا، کشتی از ایمان و بادبانی از توکل فراهم کن و برای این سفر توشه ای از تقوی بیندوز، و بدان و آگاه باش که اگر از این راه پر خطر برهی، مشمول رحمت شده ای و اگر در آن دچار هلاک شوی به غرقاب گناهانت گرفتار گشته ای.

فرزندم:در زندان شب و روز زمانی را برای کسب علم و دانش منظور کن و در این راه با دانشمندان همدم و همراه شو و در معاشرت با آنها شرط ادب را رعایت کن و از مجادله و لجاج بپرهیز تا تو را از فروغ دانش خود محروم نسازند. فرزندم:هزار دوست اختیار کن و بدان که هزار رفیق کم است و یک دشمن میندوز و بدان که یک دشمن هم زیاد است.

فرزندم:دین مانند درخت است. ایمان به خدا آبی است که آن را می رویاند. نماز ریشه آن، زکات ساقه آن، دوستی در راه خدا شاخه های آن، اخلاق خوب برگ های آن و دوری از محرمات، میوه آن است. همانطور که درخت با میوه ی خوب کامل می گردد، دین هم با دوری از اعمال حرام تکمیل می شود. هرچند نصایح لقمان بیشتر جنبه عمومی داشت و سعی لقمان بر این بود که در مناسبت های مختلف فرزندش و همچنین سایر مردم را پند و اندرز دهد که در این رابطه گوشه ای از این پندها را در اینجا مرور می کنیم:

1. فرزندم هیچ کس و هیچ چیز را با خداوند شریک مکن. 

2. با پدر و مادرت بهترین رفتار را داشته باش. 

3. بدان که هیچ چیز از خداوند پنهان نمی ماند. 

4. نماز را آنگونه که شایسته است بپادار. 

5. اندرز و نصیحت دیگران را فراموش مکن. 

6. از بدان انتظار مردانگی و نیکی نداشته باش. 

7. از مردم روی مگردان و با آنها بی اعتنا مباش. 

8. با غرور و تکبر با دیگران رفتار مکن. 

9. در مقابل پیش آمدها شکیبا باش. 

10. بر سر دیگران فریاد مکش و آرام سخن بگو. 

11. از طریق اسماء و صفات خداوند او را بخوبی بشناس. 

12. به آنچه دیگران را اندرز می دهی خود پیشتر عمل کن. 

13. سخن به اندازه بگو. 

14. حق دیگران را به خوبی ادا کن. 

15. راز و اسرارت را نزد خود نگاه دار. 

16. به هنگام سختی دوست را آزمایش کن. 

17. با سود و زیان دوست را امتحان کن. 

18. با بدان و جاهلان همنشینی مکن. 

19. با اندیشمندان و عالمان همراه باش. 

20. در کسب و کار نیک جدّی باش. 

21. بر کوته فکران و ضعیف عنصران اعتماد مکن. 

22. با عاقلان ایماندار مدام مشورت کن. 

23. سخن سنجیدۀ همراه با دلیل را بیان کن. 

24. روزهای جوانی را غنیمت بدان. 

25. هم مرد دنیا و هم مرد آخرت باش. 

26. یاران و آشنایان را احترام کن. 

27. با دوست و دشمن، خوش اخلاق باش. 

28. وجود پدر و مادر را غنیمت بشمار. 

29. معلم و استاد را همچون پدر و مادر دوست بدار. 

30. کمتر از درآمدی که داری خرج کن. 

31. در همۀ امور میانه رو باش. 

32. گذشت و جوانمردی را پیشه کن. 

33. هر چه که می توانی با مهمان مهربان باش. 

34. در مجالس و معابر چشم و زبان را از گناه باز دار. 

35. بهداشت و نظافت را هیچگاه فراموش مکن. 

36. هیچگاه دوستان و هم کیشان خود را ترک مکن. 

37. فرزندانت را دانش و دینداری بیاموز. 

38. سوارکاری و تیراندازی و … را فراگیر. 

39. در هر کاری از دست و پای راست آغاز کن. 

40. با هر کس به اندازۀ درک او سخن بگو. 
41. به هنگام سخن متین و آرام باش. 

42. به کم گفتن و کم خوردن و کم خوابیدن خود را عادت بده. 

43. آنچه را که برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند.

44. هر کاری را با آگاهی و استادی انجام بده. 

45. نا آموخته استادی مکن. 

46. با ضعیفان و کودکان سرّ خود را در میان نگذار. 

47. چشم به راه کمک و یاری دیگران مباش. 

48. از بدان انتظار مردانگی و نیکی نداشته باش. 

49. هیچ کاری را پیش از اندیشه و تدبر انجام مده. 

50. کار ناکرده را کرده خود مدان. 

51. کار امروز را به فردا مینداز. 

52. با بزرگتر از خود مزاح مکن. 

53. با بزرگان سخن طولانی مگو. 

54. کاری مکن که جاهلان با تو جرأت گستاخی پیدا کنند. 

55. محتاجان را از مال خود محروم مگردان. 

56. دعوا و دشمنی گذشته را دوباره زنده مکن. 

57. کار خوب دیگران را کار خود نشان مده. 

58. مال و ثروت خود را به دوست و دشمن نشان مده. 

59. با خویشاوندان قطع خویشاوندی مکن. 

60. هیچگاه پاکان و پرهیزکاران را غیبت مکن. 
61. خودخواه و متکبر مباش. 

62. در حضور ایستادگان منشین. 

63. در حضور دیگران دندان پاک مکن. 

64. با صدای بلند آب دهان و بینی را پاک مکن. 

65. به هنگام خمیازه دست بر دهان خویش بگذار. 

66. حالت خستگی را در حضور دیگران ظاهر مکن. 

67. در مجالس انگشت در بینی مینداز. 

68. کلام جدی را با مزاح آمیخته مکن. 

69. هیچکس را پیش دیگران خجل و رسوا مکن. 

70. با چشم و ابرو با دیگران سخن مگو. 

71. سخن گفته شده را تکرار مکن. 

72. از شوخی و مزاح خود کمتر کن. 

73. از خود و خویشاوندان نزد دیگران تعریف مکن. 

74. از پوشیدن لباس و آرایش زنان پرهیز کن. 

75. از خواسته های نابجای زن و فرزندان پیروی مکن. 

76. حرمت هر کس را در حد خود نگاه دار. 

77. در بد کاری با اقوام و دوستان همکاری مکن. 

78. از مردگان به نیکی یاد کن. 

79. از خصومت و جنگ افروزی جدّا پرهیز کن. 

80. با چشم احترام به کار دیگران نگاه کن. 
81. نان خود را بر سفره ی دیگران مخور. 

82. در هیچ کاری شتاب مکن. 

83. برای جمع آوری بیش از حد مال و ثروت حرص مخور. 

84. به هنگاه خشم شکیبا باش و سخن سنجیده بگو. 

85. از پیش دیگران غذا و میوه بر مدار. 

86. در راه رفتن از بزرگان پیشی مگیر. 

87. سخن و کلام دیگران را قطع مکن. 

88. به هنگام راه رفتن جز به ضرورت چپ و راست خود را نگاه مکن. 

89. در حضور مهمان بر کسی خشم مگیر. 

90. مهمان را به هیچ کاری دستور مده. 

91. با دیوانه و مست سخن مگو. 

92. برای کسب سود و دوری از زیان آبروی خود را مریز. 

93. در کار دیگران کنجکاوی و جاسوسی مکن. 

94. در اصلاح میان مردم هیچ گاه کوتاهی مکن. 

95. ادب و تواضع را هیچگاه فراموش مکن. 

96. با خداوند صادق و با مردم با انصاف باش. 

97. بر آرزو ها و خواسته های خود غالب باش. 

98. خدمتکاری بزرگان و همکاری با مستمندان را فراموش مکن. 

99. با بزرگان با ادب و با کودکان مهربان باش. 

100. با دشمنان مدارا کن و در مقابل جاهلان خاموش باش. 
101. در مال و مقام دیگران طمع مکن. 

102. از رفت و آمد و مال و مرام و مسلک خویش کمتر بگو. 

103. بجز خداوند هیچ کس و هیچ چیز را فرمانروا و فریادرس خویش مشمار. 

104. عمر و روزی با حساب و کتاب است، پس مترس و طمع مکن. 

105. عمر را برای عمل و عبادت و پاکی و پرهیزکاری غنیمت بدان. 

106. اگر بهشت را می طلبی از فساد و ستم و گردن کشی پرهیز کن. 

107. سرچشمه ی زشتی ها را دنیا پرستی و مستی و نادانی بدان. 

108. بجز در حق و راستی بندگان خدا را بندگی و فرمانبری مکن. 

109. خود را با ستم سلاطین شریک مگردان. 

110. دنیای دیگر را به دست فراموشی مسپار.

پای درس لقمان حکیم

سلوک اخلاقی و رفتار قرآنی، همواره یکی از دل مشغولی های نسل جوان مسلمان در پیمودن مسیر درست زندگی است. در جغرافیای گسترده اسلامی، گنجینه هایی کهن وجود دارد که هیچ زمانی کهنه نمی شود و جوان مسلمان را بِسان چراغی فروزان به سوی حقیقت و سعادت رهنمون می شود. یکی از این گنجینه های نایاب و دُرهای ناب، پندها و نصیحت های لقمان حکیم است که بخش از آن در قرآن کریم و پاره ای نیز در احادیث و روایات ذکر شده است.

پندهای لقمان حکیم می تواند برای دختران و پسران جوان امروز ما که دارای روح عطشناک و طالب معنویت هستند، بسیار سودمند باشد و آنان را در پیمودن راه کمال و سلوک خردمندانه یاری کند.

فرمانبری از خدا

ای فرزندم! هرگاه خواستی خدا را نافرمانی کنی، جایی را سراغ بگیر که تو را در آن جا نبیند.

ای فرزندم! به اندازه نیازت به خدا، از او اطاعت کن و به اندازه شکیبایی ات بر عذابش، او را نافرمانی نما.

مراقبت از زبان

ای فرزندم! زبان، کلید خیر و شر است. پس جز در خیر، زبانت را مهر و موم کن؛ همان گونه که صندوق طلا و نقره را مهر و موم می کنی.

لقمان حکیم بسیار سکوت می کرد. وقتی علت آن را پرسیدند، پاسخ داد:خداوند برای من دو گوش و یک زبان قرار داده، برای اینکه شنیده هایم بیش از گفته هایم باشد.

دانش پژوهی

ای فرزندم! اگر ما بین تو و دانش، دریایی از آتش باشد که تو را می سوزاند و دریایی از آب باشد که تو را غرق می کند، برای رسیدن به دانش، آن دو را بشکاف تا دانش را به دست آوری و بیاموزی؛ زیرا در آموختن دانش، راه نمایی و عزّت انسان، و نیز نشانه ایمان و پایه ارکان دین و رضایت خدای رحمان وجود دارد.

ای فرزندم! در مجالس دانشمندان حضور داشته باش و سخنان حکیمان را بشنو؛ زیرا خداوند دلِ مرده را با نور حکمت زنده می کند؛ چنان که زمین مرده را با آب باران حیات می بخشد.

مراقبت بر نماز

ای فرزندم! مبادا خروس، زرنگ تر از تو و مراقب تر از تو بر نمازها باشد! مگر آن را نمی بینی که هنگام هر نمازی، بانگ می زند و سحرگاهان ـ در حالی که تو در خوابی ـ با صدایش اعلام وقت می کند؟

ای فرزندم! هرگاه نماز می خوانی، آن را نماز وداع قرار ده؛ که گمان داری بعد از آن، هرگز زنده نخواهی ماند. از عذرتراشی برای ترک نماز بپرهیز؛ زیرا عذرآوردن در کار خیر، معنا ندارد.

پرهیز از حسد

ای فرزندم! از حسد بر حذر باش که به وسیله آن جز بر خودت ضرر نمی زنی، و دشمنت را از پرداختن به کار خود کفایت می کنی؛ زیرا دشمنی تو با خودت، از دشمنی دیگری با تو زیان بارتر است.

ای فرزندم! هر چیز نشانه ای دارد که بدان شناخته می شود و… حسود، سه نشانه دارد:غایب را غیبت، حاضر را چاپلوسی و گرفتار را شماتت می کند.

نشانه های ریاکار

ای فرزندم! ریاکار سه نشانه دارد:هرگاه تنها باشد، کسل است، و هرگاه پیش مردم باشد شاد است، و هر کاری را که در آن ستایش باشد، انجام می دهد.

ای فرزندم! به مردم چنین نشان نده که از خدا می ترسی، در حالی که دلت گنه کار است.

بی حوصلگی و تنبلی

ای فرزندم! از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز؛ زیرا هرگاه تنبل باشی، حق را ادا نمی کنی و هرگاه بی حوصله باشی، حق را تحمل نمی کنی.

ای فرزندم! تنبل سه نشانه دارد:به قدری سستی می کند که کوتاهی می نماید، و چنان کوتاهی می کند تا ضایع می سازد، و چنان ضایع می سازد که مرتکب گناه می شود